Kaynaştırma, özel gereksinimli öğrencinin gerekli destek hizmetler sağlanarak tam ya da yarım zamanlı olarak kendisi için en az kısıtlayıcı eğitim ortamı olan normal eğitim sınıflarında eğitim görmesidir (Batu ve Kırcaali-İftar, 2005). Kaynaştırmanın amaçlarından belki de en önemlilerinden birisi özel gereksinimli çocuklara eğitimsel kaynaştırmayı sağlamak kadar sosyal kaynaştırmanın sağlanmasıdır (Sucuoğlu ve Kargın 2006). Kaynaştırma ortamları, özel gereksinimli çocuklara daha fazla fırsat sunarak akademik becerileri daha hızlı edinmelerini, sosyal, iletişimsel, bilişsel ve devinsel gelişim alanlarında gelişimlerinin akranlarını model alarak daha hızlı olmasını ve usta oyun becerileri sergilemelerini sağlamaktadır (Odluyurt ve Batu, 2009).

Özel gereksinimli bireylerin toplumsal yaşamda etkin bir rol alabilmelerinde pek çok etmen önemli rol oynamaktadır. Tanısının erken konması, erken müdahale olanaklarından yararlanması, mümkün olduğunca yoğun eğitimden yararlanmasının yanı sıra özel gereksinimli bireylerin normal gelişim gösteren yaşıtlarıyla bir arada eğitim almaları da toplumda rol sahibi bir birey olmalarında etkilidir. Milli Eğitim Bakanlığı’nın hazırladığı Okul öncesi Eğitim Programı’na (2012) göre çocuklar; psikomotor, sosyal-duygusal, dil, özbakım ve bilişsel alanlarda eğitim almaktadırlar. Çocukların aldıkları eğitim; çocukların öğrenme yeteneği ve akademik başarısı üzerinde olumlu etkiler yaratarak, ileride bulunacakları eğitim ortamlarına daha kolay geçiş yapmalarına katkı sağlamaktadır. Okul öncesi eğitim, çocuklara ilköğretimde kazandırılacak olan beceriler için hazırlık niteliğindedir ve oldukça önemlidir.

Ülkemizdeki özel gereksinimli çocukların bir kısmı kaynaştırma uygulamalarının yürütüldüğü okul öncesi kurumlara akranları ile birlikte devam etmekte, bir kısmı ise okul öncesi özel eğitim kurumlarında özel gereksinimli akranları ile birlikte eğitim almaktadırlar (Bakkaloğlu, 2013). Kaynaştırmanın başarısı ve verimliliği, eğitim için en uygun zaman dilimi olarak kabul edilen okul öncesi dönemde başlatılmasına önemli ölçüde bağlıdır. Çünkü okul öncesi dönemde özel eğitime gereksinim duyan çocuklara sunulan hizmetler, çocuğun büyüme ve gelişiminde anlamlı farklılıklar yaratması bakımından oldukça önemli bir yere sahiptir (Diken, 2009). Ancak kaynaştırma uygulaması sırasında bazı sorunlar yaşandığı bilinmektedir. Araştırmalar, kaynaştırma uygulaması sırasında sorunların nedeni olarak pek çok durumu ortaya koymaktadırlar. Bu durumlardan bazıları şöyle sıralanabilir: (a) öğretmenlerin özel gereksinimli bireyleri ve özellikleri ile ilgili yeterince bilgi sahibi olmaması, (b) öğretmenlerin kaynaştırma uygulaması ile ilgili yeterince bilgi sahibi olmaması, (c) sınıf mevcutlarının kalabalık olması, (d) okulların fiziksel koşullarının uygun olmaması, (e) özel gereksinimli öğrencinin eğitim-öğretimini desteklemek üzere ön hazırlıkların yapılmaması sağlanmaması, (f) öğretmenlere destek hizmet sağlanmaması, (g) normal gelişim gösteren öğrencilerin ailelerinin özel gereksinimli öğrenciye olumsuz tutum içinde olması vb. (Akalın, Demir, Sucuoğlu, Bakkaloğlu ve İşcen-Karasu 2014; Bozarslan ve Batu 2014; Diken, 1998; Gök ve Erbaş 2011; Uysal, 1995). Kaynaklar incelendiğinde, başarılı bir kaynaştırma uygulamasının gerçekleşebilmesi için, pek çok unsurun kendilerine düşen rol ve sorumluluklarını yerine getirmesinin ve olanakların en iyi şekilde hazırlanmasının öneminden bahsedildiği görülmektedir (Batu, 2000; Batu ve Kırcaali-İftar, 2005; Batu, 2010; Kargın, 2004). Buna ek olarak okul öncesi dönemde çocuklar farklı geçişler yaşamakla birlikle en önemli geçiş daha çok unsurun birbirini etkilediği kaynaştırma ortamlarında yaşanmaktadır. Bu geçişler sırasında çocukların hem sosyal hem de akademik becerilerde hazırlıksız olması karşılaşılan önemli sorunlardan biridir (Bakkaloğlu; 2013; Odluyurt ve Batu, 2009).

Rosenkoetter ve diğ. (2009) yaptıkları çalışmada okul öncesi döneminde yaşanan geçiş süreçleri ilgili 50 çalışmayı gözden geçirmiş bazı sonuçlara ulaşmışlardır. Bunları sıralayacak olursak; (a) gelişimsel açıdan uygun sınıflar çocukların sosyal ve akademik becerileri edinmelerine yardımcı olmaktadır, (b) olumlu ve kaliteli öğretmen-çocuk ilişkisi akademik ve sosyal gelişimi desteklemektedir, (c) çoğu öğretmen ve idareci küçük çocuklarda okula hazırlık göstergesi olarak sosyal becerilerin akademik becerilerden daha önemli olduğunu kabul etmektedir ve (d) bir sonraki geçiş yapılacak ortamda gereksinim duyacakları becerilerle ilgili öğretim yapılmasının çocuklar için olumlu sonuçları olmaktadır. Bu bilgilere dayalı olarak; üzerinde durulması gereken önemli unsurlardan biri de çocuğun kaynaştırma ortamına geçişini olumlu yönde destekleyen kaynaştırmaya hazırlık becerilerinin öğretimidir.

Okul Öncesinde Kaynaştırmaya Hazırlık Becerileri

Kaynaştırma uygulamasının başarıya ulaşabilmesi için çocuğun ihtiyacı olan kaynaştırmaya hazırlık becerilerinin belirlenmesi ve çocuklara öğretilmesi gerekmektedir (Kemp ve Carter, 2006; Odluyurt ve Batu, 2009). Kaynaştırmaya hazırlık becerileri alanyazındaki çalışmaların bir kısmında “sınıf içi kritik beceriler” olarak, bir kısmında da öncelikli sosyal/davranışsal ve uyumsal beceriler olarak da açıklanmaktadır. Ayrıca özel gereksinimli çocuğun gelişim düzeyine uygun akademik becerilerde azda olsa ustalaşması kaynaştırma ortamına geçişte de fayda sağlamaktadır. Çocuğun bu becerilere sahip olması okulöncesi kaynaştırma ortamında başarılı olabilmesini, grup düzenlemesine uyum sağlayabilmesini, yeni becerileri öğrenebilmesini ve arkadaş edinebilmesini kolaylaştırmaktadır (Odluyurt ve Batu, 2010).

Alanyazın incelendiğinde, yapılan bazı çalışmalarda kaynaştırmaya hazırlık becerilerinin farklı biçimlerde sınıflandırıldığı görülmektedir. Bunlardan Anderson-Inman ve diğerleri (1984)’ inin yaptıkları çalışmada, özel gereksinimli okul öncesi dönemdeki çocukların en az üç beceriye sahip olmaları gerektiğini belirtmişlerdir. Bunlar; (a) öğretmenleri ve akranlarıyla etkileşim kurmak için yeterli olabilecek sosyal becerilere sahip olma, (b) okul programına devam edebilmek için gerekli olan temel akademik becerilere sahip olma ve (c) sınıftaki öğretimi destekleyecek sosyal becerilere sahip olma olarak sıralanmıştır.

Noonan ve McCormick (1997) daha kaynaştırmaya hazırlık becerilerini genel biçimde üç gruba ayırmışlardır. Bu grupları; (a) oyun becerileri/sosyal beceriler (örn., paylaşma, sıra alma, yardımlaşma, işbirliği yapma, bekleme), (b) bağımsız çalışma ve oyun oynama (örn., verilen görevi tamamlama, yardıma ihtiyaç duymadan çalışma, arkadaşlarını sıkmadan çalışma) ve (c) öğretimsel beceriler ve eğlence becerileri (örn., grup yönergelerini takip etme, kuralları ve sınıf rutinlerini takip etme, sırası geldiğinde sorulan soruyu cevaplama, sırası geldiğinde konuşma, sırada bekleme ve yürüme) olarak sıralamışlardır.

Odom ve Bailey (2001) ise, kaynaştırma sürecinde önemli olan becerileri biraz daha detaylı biçimde; (a) yönergeleri takip etme, (b) etkinlikleri tamamlayacak yeterlikte dikkatini verme, (c) gözlem yapma ve hatırlama, (d) kısa öykülerle ilgili sorulan soruları yanıtlama, (e) sohbete katılma, (f) dikkatini öğretmene ya da etkinliğe yöneltme, (g) basit problemleri çözme, (h) başarısızlıkları kabul edip etkinliğe devam etme, (i) bir etkinlikten diğerine geçerken sorun çıkarmama, (j) etkinlikleri kabul edilebilir sürede tamamlama, (k) yetişkin tepkisini karşı koymadan ve içerlemeden kabul etme, (l) sürekli yönlendirmeye gerek duymadan çalışma, (m) sınıf rutinlerine katılma ve (n) sınıftaki diğer bireylerden uzaklaşmama olarak sıralamışlardır.

Rosenkoetter ve diğ. (2009) özel gereksinimli olan okul öncesi dönemdeki çocuklarla ilgili olarak kaynaştırma ortamında sorun yaşayabilecekleri ve desteklenmesi gereken davranışları şu şekilde sıralamışlardır; (a) sınıf rutinlerini takip edebilme, (b) 50 dakikaya kadar büyük grup etkinlikleri için sandalyelerde ya da yerde oturabilme, (b) çok basamaklı sözel yönergeleri takip edebilme ve bağımsız olarak küçük gruplar halinde çalışma (c) akranlarla uygun şekilde sosyalleşip etkili bir şekilde iletişim kurmak için sözcük kullanabilme ve (d) tuvalet, giyinme ve yemek yeme gibi özbakım becerilerine sahip olma.

Yapılan derleme çalışmalarına bakıldığında özel gereksinimli çocukların kaynaştırmaya hazır olması için yeterli dil-konuşma becerilerine, özbakım becerilerine ve sosyal becerilere sahip olması önerilmektedir (Guralnick, 2001, Odluyurt ve Batu, 2009; Odom ve Diamond, 1998). Rous ve Hallam (1998) yaptıkları çalışmada bir çocuğun kaynaştırmaya başlamak için gelişimsel olarak hazır olup olmadığının belirlenmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Öğretmen, çocuğun performansını değerlendirmeli ve okul öncesi eğitim sınıfında/kurumunda beklenen davranışa doğru ilerlemek için bir sonraki adımları planlamalıdır.

Kaynaştırmaya Hazırlık Becerileri Belirleme ve Öğretim Süreci

Okul öncesi dönemde kaynaştırma ortamına geçiş yapan çocuklarda bulunması gereken beceriler için yapılan öğretim; çevresel düzenlemelere, materyallerin tanıtılmasına, yetişkin yönergelerine ve ipuçlarına dayanmaktadır. Çocuklara bu becerilerin öğretimi kapsamında kullanılan ipuçlarının öğretilmesi ve davranışları sonucunda doğal pekiştireçlere ulaşmalarını kolaylaştıracak düzenlemelerin yapılması gereklidir. Örneğin, özel gereksinimli çocuğa sınıf rutinini takip etmesi öğretiliyorsa, akranlarına sunulan ipuçlarını izlemesi sağlanarak ve yetişkini dinleyerek benzer durumlarda onun aynı tepkiyi vermesi öğretimin bir parçasını oluşturabilir. Çocuğun doğal pekiştireçlere nasıl ulaşacağını bilmesi, öğrenilen becerilerin genellenmesine ve kalıcılığının sağlanmasına yardım edecektir (Cavallaro ve Haney, 1999; Klein, Cook ve Richardson-Gibbs, 2001).

Rous ve Hallam (1998), bir çocuk kaynaştırmaya gelişimsel olarak hazır olmadığında (örneğin, 10 dakika boyunca bağımsız olarak bir yerde çalışmak veya iki basamaklı yönergeleri takip edemediğinde) düşük performans gösterme olasılığı olduğunu belirtmişlerdir. Öğretmen, çocuğun mevcut performansını değerlendirmeli ve hem okul öncesi öğretmenleri hem de özel eğitim uzmanları belirlenen becerileri göz önünde bulundurarak doğrudan bu tür öğretimlere ağırlık vermelidirler.

Byrd ve Rous (1991) tarafından geliştirilen “Giriş Düzeyi Becerilerini Belirleme Listesi’ nde (Helpful Entry Level Skills Checklist) özel gereksinimli çocuklarda sosyal duygusal düzeylerini belirlemek üzere bazı beceriler sıralanmıştır. Bunlar; sınıf kurallarını takip etme, uygun çalışma davranışını geliştirme, iletişim becerilerini kullanma, uygun sosyal ve davranış becerilerine sahip olma ve kendini yönetme kabiliyetini gösterme olarak sıralanmaktadır. Benzer şekilde öğretmenlerden bu bilgileri edinmek için öğretmenlerle yapılan görüşmeler, sınıf içinde yapılan gözlemler ve daha önceden öğretmen görüşlerine göre belirlenen becerilerden oluşan kontrol listeleri ve beceri tanımları kullanılan başka bir araca örnek olarak, “Hawaii Okul Öncesi Dönem Kaynaştırmaya Hazırlık Değerlendirme Aracı” (Hawaii Preparing for Integrated Preschool (PIP) Assesment) ve “Hawaii Anaokulları için Kritik Beceriler Kontrol Listesi” (Hawaii Kindergarten Survival Skills Checklist) verilebilir (http://www.alimed.com/the-early-intervention-kit.html). Bu kontrol listelerinde uzman görüşlerine göre tanımlanmış ve sistematik olarak sıralanmış kaynaştırmaya hazırlık becerileri yer almaktadır.

Ülkemizde ise, Bakkaloğlu (2008a) ’nun yaptığı çalışmada 3-6 yaşındaki özel gereksinimli olan ve olmayan çocuklar için okul öncesi programlara geçişte önemli olan becerileri değerlendirmek amacıyla geliştirdiği Okul öncesi Geçiş Becerilerini Değerlendirme Ölçeği’nin (OGBDÖ) geçerlik ve güvenirlik çalışmalarını yapmıştır. Bir diğer çalışmada Bakkaloğlu (2008b), erken müdahaleden okul öncesi programlara geçiş yapacak yedi okul öncesi çocuğu OGBDÖ ile değerlendirerek yetersiz oldukları dört geçiş becerisini belirlemiş, çocuklara bu dört beceriyi “Etkinliğe Dayalı Müdahale Programı” ile öğretmeyi amaçlamıştır. Uygulama sonucunda özel gereksinimli çocukların hem OGBDÖ’ den aldıkları puanlarda anlamlı artışlar olduğu hem de çocukların hedeflenen geçiş becerilerini kazandıkları bulunmuştur. Böylece çocuğun hangi becerilerde desteğe gereksinimi olduğu daha kolay belirlenmiştir.

Kaynaştırmaya hazırlık yollarına baktığımızda, okul öncesi öğrencilerini hazırlamanın adımlarını bir özel eğitim öğretmeni atmalıdır. Çocuğun bireyselleştirilmiş eğitim programına kaynaştırmaya hazırlık becerileri eklenmeli ve öğretimi planlanmalıdır. Çocuğun gideceği okul önceden belirlenmeli ve planlamalar okulun özelliklerine göre yapılmalıdır. Mümkün olduğunca okul öncesi öğretmenleri çocuğu özel eğitim sınıfında izlemeye davet etmelidir. Bu süreç, genellikle öğretmenin çocuğu tanımasını sağlar. Ayrıca çocuğun olası sorun yaşayabileceği rutinleri takip etme, yetişkinler ve akranlarla iletişim becerisi ve küçük-büyük grup ortamlarında görev yapma vb. becerilerde neler yapılabileceği konusunda fikir edinmesine yardımcı olur. Her zaman önceden bu şekilde bir planlama yapmak mümkün olmayabilir, böyle bir durumda en azından okul öncesi öğretmeni ve özel eğitim uzmanı yeni okul yılı başlamadan önce aileleri de işe katarak tanışabilir ve süreç içerisinde nasıl bir destek sağlayacağını tanımlayabilir (Richardson-Gibbs ve Klein, 2012). Sadece kaynaştırmaya hazırlık becerilerinin özel gereksinimli çocuklara öğretilip bırakılması kaynaştırmaya geçişte yeterli olmayabilir. Aynı zamanda titizlikle hazırlanmış öğretim planları ve destek hizmetler çocuğun kaynaştırma ortamında izlenmesi için gereklidir. Ancak, çocuk her zaman kaynaştırma sınıfında daha önceden edindiği becerileri sergilemeyebilir ya da akranlarından akademik ve sosyal-davranışsal açıdan geride kalabilir. Önemli noktalardan biri de çocuğa sadece becerileri öğretmenin yeterli olmadığı, becerinin akıcılığının ve kalıcılığının da sağlanmasının gerektiğini akılda tutmaktır. Ayrıca çocuğun hangi becerilerde desteğe ihtiyacı olduğu da belirlenmelidir (Noonan ve McCormick,1997; Pianta, Cox, Taylor ve Early 1999; Sainato ve Morrison, 2001). Kaynaştırmaya hazırlık becerileri olarak isimlendirilen pek çok beceri normal gelişim gösteren çocukların da okul öncesi ortamlarda sahip olmaları beklenen becerilerdir çoğunlukla kendiliklerinden ya da çok az destekle gelişimlerinin bir parçası olarak öğrenmektedirler. Ancak özel gereksinimli çocuklara planlanarak ve kaynaştırmaya geçiş öncesi öğretilmesi gereklidir. İzleyen bölümde farklı gelişim alanlarında okulöncesine hazırlık amaçlı yapılabilecek bazı çalışma önerilerine/örneklerine yer verilmektedir.

Kaynak: Odluyurt, S. (2018). Özel Gereksinimli Çocuklarda Okul Öncesi Kaynaştırmaya Hazırlık Etkinlikleri. İlköğretim Online, 17(2), 1-18. DOI: 10.17051/ilkonline.2018.419358